Gazneliler, Orta Asya’da, günümüzde Afganistan, Pakistan ve Hindistan’ın bazı bölgelerini kapsayan bir Türk-İslam devletidir. İlk olarak, 962 yılında Türk asıllı Alptigin tarafından Gazne şehri ve çevresinde kurulmuşlardır.
Gazneliler’in kurucusu olan Alptigin, İran’da Samaniler’in hizmetinde bulunan bir Türk askeri komutanıydı. Samaniler’in zayıflamasıyla birlikte, Gazne şehrine yerleşti ve kısa sürede bölgedeki diğer Türk-İslam devletleriyle savaşarak, kendi imparatorluğunu kurdu. Ancak, Alptigin’in ölümünden sonra, oğlu Sebük Tigin tarafından imparatorluğu yönetildi.
Gazneli Sebük Tigin, Gazne şehrini başkent yaparak, imparatorluğu genişletmeye başladı. Ancak, 997 yılında öldü ve yerine oğlu Sultan Mahmud geçti. Sultan Mahmud dönemi, Gazneli imparatorluğunun en parlak dönemidir. Hindistan’ın zenginliğini keşfeden Sultan Mahmud, Hindistan’a seferler düzenleyerek, büyük bir servet elde etti. Bu servetle, Gazne şehrini büyük ölçüde geliştirdi ve sanata, edebiyata, bilime ve mimariye büyük önem verdi.
Sultan Mahmud, Gazneli İmparatorluğu’nu güçlendirmek için birçok siyasi ve askeri hamle yaptı. Gazneliler, özellikle İran’da, Selçuklu Türkleri ve Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile çekişme içindeydiler. Ancak, Sultan Mahmud’un ölümünden sonra, Gaznelilerin gücü azaldı ve 1186 yılında yıkıldı.
Gazneli İmparatorluğu’nun en önemli özelliği, Türk-İslam sanatında ve mimarisindeki gelişmelerdir. Gazneli hükümdarlar, İslam mimarisindeki gelişmeleri takip etmişler ve İslam sanatını benimsemişlerdir. Camiler, medreseler, saraylar gibi birçok yapıyı inşa ettirmişlerdir. Ayrıca, Gazneli Sultan Mahmud dönemi, Türk-İslam minyatür sanatının da geliştiği bir dönemdir. Gazneli hükümdarlar, ayrıca edebiyat ve sanata da büyük önem vermişlerdir. Gazneli Sultan Mahmud, Türk-İslam dünyasının en ünlü şairlerinden olan Firdausi’nin Şehname adlı eserinin tamamlanmasına büyük destek vermiştir.
Gaznelilerin en bilinen eserleri arasında şunlar sayılabilir:
- Gazne Kalesi: Gazne şehrinde bulunan kale, Gazneli hükümdarlarının ikametgahı olarak kullanılmıştır. Kale, 1000 yılında Sultan Mahmud tarafından genişletilmiş ve daha görkemli hale getirilmiştir.
- Merve Medresesi: Gazneli hükümdarlarından Sultan Mesud tarafından Merv’de yaptırılan medrese, Orta Asya’da inşa edilmiş en büyük medreselerden biridir.
- Gazneli Mahmut Camii: Gazneli hükümdarlarından Sultan Mahmut tarafından Lahor’da yaptırılan cami, dönemin en önemli İslam mimarisi eserlerinden biridir. Cami, 4 minareye ve birçok kubbe ve çeşitli süslemelere sahiptir.
- Sultan İbrahim Camii: Gazneli hükümdarlarından Sultan İbrahim tarafından yaptırılan cami, Afganistan’ın Balkh şehrinde yer almaktadır. Cami, İslam mimarisi açısından oldukça önemli bir yapıdır.
- Minyatür Sanatı: Gazneli döneminde, Türk-İslam minyatür sanatı büyük gelişme göstermiştir. Gazneli hükümdarları, minyatür sanatına büyük önem vermiş ve birçok eserin yapımını desteklemişlerdir. Özellikle, Gazneli Sultan Mahmud dönemi, bu sanat dalında önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir.
- Firdausi’nin Şehname’si: Gazneli Sultan Mahmud, Türk-İslam dünyasının en ünlü şairlerinden olan Firdausi’nin Şehname adlı eserinin tamamlanmasına büyük destek vermiştir. Şehname, Türk-İran edebiyatının en önemli eserlerinden biridir ve bugün hala büyük bir öneme sahiptir.
Gazneliler, siyasi istikrarsızlıklar nedeniyle 1186 yılında yıkılmıştır.
